ΚΙΟΝΙΑ

To jedno z najważniejszych miejsc kultu starożytnych Greków, bezpośrednio powiązane z założeniem i funkcjonowaniem starożytnego miasta Tinos w IV w. p.n.e. Stanowi ono jedyną świątynię na Cykladach, która w całości jest ofiarowana Posejdonowi, bogowi mórz. Zgodnie ze świadectwami w starożytności bóg był czczony także jako uzdrowiciel. Zresztą w okresie hellenistycznym zauważa się wzrost kultu bohaterów – uzdrowicieli (lekarzy). Pod koniec IV w. p.n.e. następcy Aleksandra Wielkiego, a zwłaszcza królewskie rody Antygonidów i Lagidów, trzymają w swoich rękach los Cyklad i organizują dofinansowania, w których uwzględniono zapewne świątynię Posejdona w Kionia. Dowodem ich wpływu, między innymi, powinna być ośmioramienna gwiazda, która zdobi sufit sklepienia nad źródłem, ulubiony motyw w Macedonii, który znalazł się także w grobie Filipa II Macedońskiego.

Jakieś ślady prearchaicznego zamieszkiwania zostały znalezione na terenie na zachód od świątyni, jednak bez stwierdzenia ciągłości zasiedlenia terenu aż do połowy IV w. p.n.e., na kiedy datuje się pierwsze oznaki kultu w tym rejonie. W tej samej epoce przeniosło się centrum mieszkalne i administracyjne wyspy z Xómpourgo w okolice dzisiejszej Chory, a pod koniec tego samego wieku pojawiają się pierwsze pomnikowe budowle w Kionia.

Istnieją świadectwa, że przed założeniem świątyni istniała inna, zbudowana pośrodku lasu. Mówi się, że tam właśnie uciekali żeglarze, którzy podróżowali, aby przebłagać boga mórz, żeby dał im bezpieczną podróż i aby mogli bez problemów przepłynąć naprzeciwko, na wyspę Delos, gdzie udawali się aby złożyć pokłon w tamtejszej świątyni.

Budowa majestatycznej świątyni Posejdona i Amfitryty datowana jest na połowę IV w. p.n.e. Jest w stylu doryckim, surowa i prosta, ale ma też innowacyjne akcenty, jak np. źródło na podwyższeniu, które jest pomysłem z Tinos. Użyte materiały są w całości tutejsze, między innymi gnejs [przypis tłum.: rodzaj skały metamorficznej] i marmur w różnych kolorach. Udekorowanie świątyni powierzono rzeźbiarzom z różnych stron świata, jak Telesinios Ateńczyk, Aghasias z Efezu, podczas gdy Macedończyk Andronikos z Kyristo skonstruował słynny zegar słoneczny, który znajduje się dzisiaj w muzeum archeologicznym wyspy. Program budowlany z końca II w. p.n.e., który obejmował imponujące w rozmiarach budynki, jak wielka stoa [przypis tłum: wolno stojąca, wydłużona hala kolumnowa, która z tylu zamyka zdobiona ściana] czy monumentalny ołtarz ofiarny, zbiega się z ekonomicznym rozkwitem Cyklad, kiedy wyspa Delos jest wolnym portem i osiedla się tu wielu przybyszy, głównie Rzymian. Ograniczoną działalność budowlaną obserwujemy w okresie panowania rzymskiego, po upadku. Od połowy I w. n.e. dawny blask wygasa i w połowie III w. n.e. świątynia zostaje opuszczona. Problemy Imperium Rzymskiego w połączeniu z najazdami Herulów, którzy zniszczyli Ateny w latach 267-8 n.e., zakończyły sześć wieków historii. Tylko jeden piec ceramiczny działał krótko na ruinach term [przypis tłum.: łaźnie publiczne] i wygląda na to, że świątynia była tylko ruiną, która odwiedzali poszukujący materiałów budowlanych do wykorzystania w innych miejscach.

Jak znana była to świątynia, możemy się przekonać z odwołań do niej Strabona - „wielka i znakomita świątynia”, ale też z zakresu jej sławy, która przekraczała granice ówczesnego świata hellenistycznego i docierała aż do Italii i Azji Mniejszej. W świątyni tej organizowano również uroczystości ku czci boga, znane jako „Posejdonia” lub „Posidja” (w styczniu i lutym). Zbierali się wtedy ludzie z całej Grecji, organizowano konkursy teatralne i składano ofiary. Z opisów świątyni i wykopalisk dowiadujemy się, że stały tu gigantyczne posągi Posejdona i Amfitryty.

W tej samej epoce ugruntował się również kult Amfitryty, żony Posejdona, która czczona była dla swoich uzdrowicielskich mocy wobec kobiet, które nie mogły mieć dzieci. Tutejsza świątynia cieszyła się podobną sławą jak Askepijon w Epidavros (Epidauros), przybywali tu chorzy z całej Hellady, wierząc w uzdrawiające moce. Faktem zresztą jest, że otoczenie, w jakim znajdowała się świątynia, w środku lasu, nad morzem, sprzyjało powrotowi do zdrowia. Kapłani świątyni, oprócz innych obowiązków, wykonywali operacje na chorych.

Kult tej świątyni trwał do IV w. n.e., kiedy zastąpiło go chrześcijaństwo - nowa religia, dla której porzucono kult 12 starożytnych bogów olimpijskich.

Po porzuceniu kultu i świątyni, wiele jej elementów zostało użytych przez mieszkańców wyspy w konstrukcji lokalnych domostw, kościołów, jak też murów granicznych na tarasach. Ostateczna katastrofa świątyni nadeszła pod panowaniem weneckim i w czasie tureckiej okupacji, kiedy zdobywcy wykorzystali cokolwiek pozostało ze świątyni, rzeźby, kolumny i inne elementy, do budowy kościołów i innych budynków.

Z wykopalisk prowadzonych przez belgijskich archeologów H. Demoulina i P. Graindora na początku ubiegłego stulecia (1903-1905) odkopane zostały pozostałości świątyni, źródło, rzeźby, mozaiki oraz słynny zegar słoneczny Andronikosa z Kyristo i inne. Cześć znalezisk wystawionych jest dzisiaj w Muzeum Archeologicznym na Tinos.
           

XOMPOURGO (wym. Ksómburgo)

    
      
Skała Exomvourgo (wym. Eksómwurgo) znajduje się na wysokości 640 m n.p.m. i góruje w środku południowej części wyspy. To znak rozpoznawczy i ozdoba Tinos, która ukazuje się oczom przybyszów, gdy tylko statek zbliża się do nadbrzeża Chory. Łączy się bezpośrednio z życiem mieszkańców i ich bezpieczeństwem, z powodu swojej naturalnie ufortyfikowanej pozycji.

Jej historia zaczyna się w bardzo dawnych czasach, ale wspomnimy tylko, o tych, które poparte są dowodami. Pierwsze ślady zamieszkania odwołują się do epoki brązu, kiedy wzniesiony zostaje mur cyklopi na Xompourgo. Świadczy to, że w tej epoce osiedle w miejscu Vryokastro (wym. Wryókastro) przestaje być bezpieczne, prawdopodobnie z powodu najazdów od strony morza, i dlatego mieszkańcy zmuszeni są znaleźć bezpieczniejsze schronienie.

Zasiedlenie skały kontynuowane jest w wiekach ciemnych i epoce geometrycznej. Cmentarz na zewnątrz murów, który odkopany został podczas prac wykopaliskowych profesor archeologii Noty Kourou (wym. Kuru), nie jest fenomenem w tamtejszej epoce. Na ten sam okres (X-VII w. p.n.e.) datowane są doły ogniowe charakterystyczne dla tej epoki, podczas gdy świątynia Wielkiej Bogini i Córki [tłum.: w wierzeniach wielu kultur jedno z głównych bóstw w Panteonie, często utożsamiane z Ziemią lub boginią stanowiącą jej patronkę, stąd późniejsze utożsamienie z Demeter i jej córką Korą – Persefoną] datowana jest na epokę archaiczną. Kult świątyni został przystosowany do wymagań epoki i kultu dwunastu bogów olimpijskich, a świątynia ofiarowana została bogini Demeter i jej córce Persefonie. Bezpieczeństwo i pokój, które panowały w basenie Morza Egejskiego w okresie klasycznym, stworzyły mieszkańcom wyspy okazję do porzucenia Xómpourgo, założywszy nadbrzeżne miasto. W ten oto sposób skała pozostała zapomniana aż do okresu Bizancjum, kiedy ponownie się na niej osiedlono, osiągając apogeum zasiedlenia. Najazdy i częste ataki zmusiły mieszkańców Tinos, aby ponownie zamieszkali wokół granitowej skały, początkowo zakładając stolicę w okolicy dzisiejszej wioski Xynara (wym. Ksynara).

W 1207 r. Tinos została podbita przez braci Andreasa i Jeremiasza Ghizisów. Jednym z ich pierwszych ruchów było ufortyfikowanie skały i budowa fortecy. „Zamek Św. Heleny” (gr. Kastro Aghias Elenis), jak nazwano fortecę, otrzymał swoje imię od kapliczki pod tym samym wezwaniem, która znajdowała się na szczycie. Aż do ostatniego potomka Ghisi, do 1390 r., zamek na Tinos znany był ze swojej fortyfikacji i bezpieczeństwa, które gwarantował mieszkańcom. Ród Ghizi zastąpiła Republika Wenecka, która w wyniku negocjacji oddała dobrowolnie wyspę w ręce Turków. Aby ludność nie ucierpiała, wyznaczono zarządcę z tytułem „Rektora Tinos i Mykonos”. W 1537 r. Chairentin Barbabarossa podbił Tinos w imieniu sułtana, ale wyspiarze wzniecili powstanie, żądając powrotu Wenecjan. Tym sposobem wyspa wróciła pod panowanie Wenecjan i stała się ich jedynym lennem na Cykladach. Forteca została wzmocniona zgodnie z XVI-wiecznymi kanonami sztuki budowlanej. Północno-wschodnia i południowo-wschodnia część skały była z natury obwarowana. Tak więc potrzebne były wzmocnienia tylko od strony zbocza, gdzie zbudowane było miasto. Mamy informacje o ok. 100 budynkach, domach i sklepach, jak również dwóch kościołach w Borgo (= osiedle na zewnątrz murów fortecy).

Mieszkańcy w większości zajmowali się rolnictwem, gdyż zamek stanowił schronienie, ale był też centralnym rynkiem całej wyspy. Na 600 m wysokich murów składały się: południowo- wschodnia wysoka wieża A, nazywana „półksiężycem”, wschodnio-północno-wschodnia centralna fortyfikacja, północno-wschodnia wysoka kwadratowa wieża (La Punta) i północno-zachodnia brama, przez którą wjeżdżali do zamku mieszkańcy i zwierzęta w przypadku oblężenia. Życie wewnątrz zamku było ograniczone pod względem przestrzeni, ponieważ drogi były wąskie, a domy z trudem mieściły po dwie osoby. Liczbę mieszkańców zamku szacuje się na 1000 do 2000.

W XVII w. liczba ta nie przekraczała 800 osób, z których tylko 200 to byli mężczyźni. Większość stanowiły kobiety, dzieci i starcy. Ale oprócz mężczyzn z wkładu w życie i troskę o zamek znane były tutejsze kobiety.

Zamek-forteca na Tinos wytrzymał wiele najazdów: Saracenów, Turków, Krzyżowców i innych. W latach 1715-1742 miał miejsce ostatni najazd, ale okazał się on katastrofalny w skutkach. Na mocy specjalnej umowy pomiędzy zarządcami wyspy i Turkami, wyspa dostała się ręce tych ostatnich, którzy zatroszczyli się o całkowite zburzenie zamku. I tak po 508 latach upadła „Forteca Świętej Heleny”.

Mieszkańcy, którzy nie przenieśli się do nowo założonej Chory, osiedlili się w wioskach, opuścili wyspę lub na próżno próbowali ponownie zasiedlić wymarłe Borgo. Wtedy zresztą otrzymało ono dzisiejszą nazwę Exomvourgo (wym. Eksómwurgo) lub Xompourgo (wym. Ksómburgo – dawna nazwa Kastro) od włoskiego słowa „sobborgo”, oznaczającego przedmieście, lub „na zewnątrz miasteczka – burgo”. Osiedle „wygasło” na początku XX w. Dzisiaj Xompourgo (wym. Ksómburgo) przyciąga odwiedzających, zachęcając ich do spaceru po historycznych, zapomnianych alejkach i ruinach. Troska wiernych podtrzymuje kaplicę Świętego Minasa (gr. Aghios Minas) i Świętej Eleuzy (gr. Aghia Eleusa- stary kościół). Monastyr Wytrwałego Serca Jezusowego (gr. Monastiri tis Jeras Kardias tu Jisu) kryje swoją historię, która datowana jest na XVII w. i omówiona zostanie poniżej.